بستن پنجره
چاپ مطلب
سه شنبه 18 بهمن 1384
گفتگوی داريوش سجادي با محسن کديور درباره مباحث اسلام و مدرنيته (۳)، تلويزيون هما
ما در آنچه که وحی شده یا سنت اصلی پیغمبر است با این نکته که بیان کننده احکام ثابت پیامبر است چاره ای جز تبعیت نداریم و به این اطاعتمان هم افتخار می کنیم. اسلام ما این را اقتضا می کند. اما در بخش دیگر که بخش بسیار فراخی است درباره دنیاداری و سامان این دنیا خداوند اصول کلی را به ما داده و دست مسلمانان را باز گذاشته
متن جلسه سوم سلسله مباحث اسلام و مدرنيته ارائه شده در برنامه از نگاه ميهمانان توسط داريوش سجادی و با حضور حجت الاسلام دکترمحسن کديور ـ پخش شده در برنامه از نگاه ميهمانان ـ تلويزيون هما ـ مورخه دوشنبه 19/دی ماه/84
داریوش سجادی:جناب آقای کديور، شما پيش از اين در تعقیب بحث اسلام و مدرنیته با یک نگاه آسیب شناسانه قائل به افول دین واخلاق در مدرنیته شدید و مجموعاً به اين تفاهم رسيديم که یکی از اشکالات مدرنیته غربی آلوده شدن اخلاقيات به مرزهای ملی است یعنی اخلاقیت در مدرنیته در پشت مرزهای ملی متوقف می شود.همچنین فرموديد، در اسلام تاریخی تقدیر گرائی وتکلیف گرائی حرف اول را می زند در حالی که اسلام نواندیش در خصوص آخرت گرائی معتقد است در هر دو جهان باید بازیگر باشیم یعنی انسان در تفکر نواندیشانه دینی باید بازیگر باشد و مومن کسی است که برای افعال خود پشتوانه های دنیوی و اخروی قائل است و فعل اخلاقی را ملاک نظم اجتماعی در کنار صواب اخروی می دانند. همچنین در پاسخ این سوال که آيا اساساً خدای خالق می تواند خدای شارع نیز باشد، فرموديد:در نواندیشی دینی خدای شارع جای خود را به انسان مقنن می دهد و انسان با تببین قوانین، نظم اجتماعی خود را تنظیم می کند و نهایتاً به این نتیجه رسیدید که شریعت در دو عنصر زمان و مکان متصلب شده.امیدوارم با حفظ امانت خلاصه مطالب قبلاً گفته شده شما را بازگوئی کرده باشم.
محسن کدیور:اینکه در نگاه نواندیشانه، خدای شارع مبدل به انسان مقنن می شود. این مطلب نیاز به توضیح دارد.در اسلام سنتی شأن خدای شارع تمام ابعاد دیگر خداوند را تحت الشعاع قرار می دهد. مجموعاً می توان گفت که نگاه فقیهانه در میان علمای دین وجهه غالب بوده. این نگاه بر نگاه عارفانه يا نگاه قرآنی يا نگاه حکمی و يا فلسفی، تفوق و برتری یافته. تا آنجائی که امروز وقتی می گوئيم دین، بلافاصله تداعی شریعت و فقه می شود و عالم دینی هم معادل با فقیه و انسان متشرع شده است.من می خواستم به این نکته تاکید کنم که در نگاه نواندیشانه ما فقه دینی داریم که از لوازم دینداری هم هست اما مقدم بر آن ایمان دینی و اخلاق دینی است و بعد از آن وارد حوزه عبادات و مناسک دینی و در مرحله چهارم وارد مرحله احکام شرعی می شويم.بنابراین احکام شرعی و یا احکام فقهی سه خاستگاه مقدماتی دارند که از ارکان دین هستند و توجه دینداران به آن سه باید بیش از توجه به بخش فقهی و شرعی ما باشد.نکته دوم اینکه انسان نواندیش معاصر به این نتیجه رسیده که ما برخوردار از حوزه فراخی به نام منطقة الفراق هستيم و خداوند در عین راهنمائی ما توسط پیامبران اش و از طريق ترسيم رئوس کلی، اما بسیاری از مسائل را به عهده عقل خود انسان نهاده که با توجه به آن اصول، خودشان دنیای خودشان را سامان دهند. لازم نیست برای دیندار بودن، نظم عصر نزول را به عنوان نظم دینی بخواهیم بر زمین و زمان خودمان مسلط بکنیم.پیامبر زمانی که تبلیغ دین اسلام را آغاز کرد پیام ايشان مشتمل بر دو بخش بود. یک بخش متن دین بود که جهان شمول، زمان شمول و ثابت و ابدی است. به عبارتی می توانیم بگوئیم ذات اسلام در این بخش نهفته و آنچه که باید بماند تا اسلام باشد همین نکات اصلی است. بخش دومی هم در کلمات پیامبر حتی در آیات قرآن وجود دارد که اینها در واقع بخش عصری دین است. يعنی تعلق به عصر نزول دارد و مخاطب آن اعراب حجاز بودند.بدون هیچ تعارفی در اولويت بسیاری از پيام های بخش دوم، تناسب با فرهنگ عصر نزول دارد و در درجه دوم متناسب با شرایط اقلیمی آن دوران است و در درجه سوم متناسب با شراطی زمانی آن دوره است.بايد توجه داشته باشيم که در مواجهه با مجموعه داده های خداوند و پيامبر به انسان، بايد بين جايگاه بخش اول و بخش دوم اين داده ها تفاوت قائل شويم.در اسلام سنتی که حق بزرگی هم به گردن ما دارند چون حاملان دین بودند، اما متاسفانه تفکیکی بین این دو مقام نشده و هر آنچه که از زبان خدا و یا رسول آمده، با این پیش فرض نگريسته شده که اینها همه زمانی، همه مکانی و جهان شمول اند.به همين دليل وقتی می بینیم یک گزاره دینی با یک امر عقلانی سازگار نیست تحقیق نمی کنیم که آيا آن گزاره دینی متعلق به همیشه است یا متعلق به شرایط زمانی خاص است؟کاری که نگاه نواندیشانه به دین انجام می دهد این است که بین این دو بخش از پیام دین تفکیک قائل می شود. بخش اول را کاملاً می پذیرد و با بخش دوم نگاه منتقدانه دارد. به این معنا که اصول را سعی می کند استخراج کند و آن اصول را می پذیرد اما وقتی می بیند ظرف و قشر و جزئیات يک گزاره دينی متناسب با دوران خاصی است و الان آن شرایط سپری شده، به لحاظ دین داری و مسلمان بودن خود را مقید نمی داند که متعهد به جزئیات بخش دوم باشد.خداوند دو حجت را در اختیار بندگان قرار داده: یکی حجت ظاهری است یعنی رسوا الله (ص) و حجت دوم حجت باطنی یعنی عقل است. ما حتی حجت اول را که پیامبر و خدای پیامبر است را با عقل خود می یابیم و با قلب مان درک می کنیم. بنابراین من همواره به این نکته پایبند هستم و این را در بیانات مختلفم تصریح کرده ام که مجموعه آنچه که از سنت مبارک پیامبر به عنوان اسلام صادر شده بخشی از آن وحی الهی است که متن قرآن ماست و بخش دیگرش سنت شخص پیامبراست.وقتی پیامبر سخن می گفته مسلمانان از او می پرسیدند که این وحی است یا سنت شما در تشریح وحی است؟ یا مطلب دیگری است.یعنی از ايشان می پرسيدند که شما به عنوان پیامبر با ما سخن می گوئید یا به اعتبار شخصی تان از جانب خدا دارید این گزاره را برای ما بیان می کنید؟اگر ايشان می فرمود وحی است مسلمانان سکوت می کردند و بلافاصله طاعتاً عمل می کردند. اگر می گفت این از مقام پیامبری من است یعنی من به عنوان وظیفه ای که خدا به گردنم نهاده و به تعلیم الهی من را معلم کرده دارم تشریح کتاب می کنم و مقام مبینی و مفسری دارم.مثلاً به شما می گویند جزئیات نماز چیست، جزئیات روزه چیست، موارد دیگر که شأن ايشان به عنوان پیامبر الهی بود و مسلمانان نيز با علم به اين شأن می گفتند سمعاً و طاعتاً.اما اگر می فرمود این که می خواهم به شما بگویم وحی نیست، از باب شأن معلمی هم که خداوند در اختیارم نهاده نيست و این تنها برداشت شخصی من به عنوان قاضی یا به عنوان زمامدار جامعه است. در این صورت مردم می گفتند با اجازه شما ما هم نظر خودمان را در میان می گذاریم. آن مقام وشاورهم فی الامر نه شامل اولی می شود (وحی) و نه شامل دومی خواهد شد (سنت نبوی).آن دو شأن الهی است. اما موارد بعدی یعنی شأن قضاوتی پیامبر یا شأن سیاسی ايشان در مقطع زمامداری مدینه و یا مسائل شخصی شان در اینجا ديگر ايشان هم مانند بقيه تنها يک بشر هستند و شأن بشری دارند.اينکه در قرآن به صراحت آمده که ای پيامبر به مردم بگو من انسانی مانند شما هستم و تنها به من وحی می شود. يعنی آنکه وقتی به من (پيامبر) وحی می شود مسلمانی شما و ایمان شما اقتضای اطاعت می کند. اما وقتی به شأن انسانی پيامبر می رسيم می گوید من هم مثل شما هستم. مثل شما می فهمم، مثل شما خطا می کنم، مثل شما اطلاعاتم محدود است و به مشورت شما واقعاً نیاز دارم و این بخش دوم، بخشی است که ما در حوزه قضاوت، سیاست و دنیا بیشتر مورد نظرمان است.بخش اول اصول و ضوابط را به ما ارائه می کند. در قسمت اول و دوم یعنی وحی الهی وسنت نبوی، هر چه که در اين حوزه اثبات شود که همه زمانی همه مکانی و جهان شمول و زمان شمول است، اينها مبدل به مرامنامه مسلمانی ما می شود. اما در قسمت های بعدی، يعنی سیاست، قضاوت و مسائل شخصی، انسان متدین بر اساس ضوابط کلی که از وحی و سنت پیامبر بدست آورده برخوردار از منطقه فراغی است که لازمه تامین یک جامعه دینی بر اساس شرایط زمانی ـ مکانی دنیای مدرن است.
داریوش سجادی:جنابعالی در جلسه قبل در پاسخ به این پرسش که آیا خدای خالق می تواند خدای شارع نیز باشد فرمودید در نگاه نو اندیشانه خدای شارع مبدل به انسان مقنن می شود.در سخنرانی اخیری هم که در کانون توحید تهران داشتید ذیل موضوع اخلاق مومنانه فرمودید:تبعیت از پیامبردر امور دینی است و در امور غیروحیانی و غیر دینی خداوند امر به مشورت کرده. پیش ازاین هم جناب دکتر عبدالکریم سروش در مراوده ای که با جناب آقای بهمن پور داشتند تاکید داشتند که نمی توان از است ها، بایدهای هنجاری اخذ کرد. سوالی که دارم این است که چرا نمی توان در امور غیر وحیانی تن به تبعیت از سنت داد و یا چرا نمی توان از گزاره های دینی یا اخلاقی الزامات رفتاری استخراج کرد؟البته ربط منطقی اين دو را به عهده جنابعالی می گذارم.
محسن کدیور:سوال خوبی است اما آن دو نکته ای که یکی بنقل از من و دیگری از برادر عزیزم جناب دکتر سروش طرح کردید، دو مسئله متفاوت است.امکان استخراج بایدهای هنجاری از است ها مسئله ای است که در فلسفه اخلاق مورد بحث قرار می گیرد.اما اجازه بدهيد به این مسئله جداگانه بپردازيم.اما در امور دینی اتفاقاً یکی از علمای بزرگ ما مرحوم علامه طباطبائی در لابلای نوشته های خود به این مطلب اشاره کرده.به نظر این عالم معاصر، اموری که پیامبر به عنوان تشریعات حکومتی ارائه می کرده، متن دین نیست. متن دین آن امور ثابت است. می دانیم علامه طباطبایی از جمله علمائی است که به تبع میرزای نائینی هر دو یک رویکرد به دین دارند. ما در دین احکام ثابت و احکام متغیر داریم. من این مطلب را طی مقاله منتشر شده بنام « از اسلام تاریخی به اسلام معنوی» به تفصیل بررسی کرده ام.در آن مقاله هم راه حل این علما را تقریر کرده و هم کاستی هایش را نشان داده ام.علامه طباطبایی یک قدم پا را از میرزای نائینی جلوتر می گذارد به اين معنا که معتقد است اصولاً گزاره های متغیر متن دین نیستند که ما مقیّد به رعایت آنها در شرایط متفاوت باشیم.آنچه من عرض کردم این بود که ما در بخشی که در قرآن کریم است و دلالت بر احکام ثابت می کند و همچنين در بخشی که تعلق به سنت پیامبر دارد و تواترآن هم بر ما اثبات شده و اعتبارش بر پیامبر مشخص است که دیگر به تحقيق نیاز نداریم. چون یقین داریم این قرآنی که در دست ماست همان است که خداوند با پیامبرش در میان نهاده.اما در مورد کلام پیامبر اول باید مطمئن باشیم این چیزی که به پیغمبر نسبت می دهند واقعاً کلام ایشان هست.اگر بر ما اثبات شد متواتر است یا خبر واحد معتبر است در این صورت آنوقت بر روی دلالتش می گوئیم این دو بخش می شود:يکی متن دین که در اين حوزه دین داری ومسلمانی ما اقتضای تبعیت می کند اما حوزه عقل هم وجود دارد که بسیار هم وسیع است. تصادفاً حوزه عقل هم به شرایط زمانی ـ مکانی کاملاً مرتبط است. لذا در این امور ما می باید به عقل جمعی مراجعه کنیم و در اسلام برای عملياتی شدن عقل جمعی به فرآيند مشورت توصيه شده.خداوند در دو آیه با صراحت مسئله قاعده وامر به مشورت را بعنوان اصیل ترین اصل جامعه به ما معرفی می کند.بنابراین مشورت هم پشتوانه دینی دارد هم پشتوانه غیر دینی. پیامبر هم وقتی با این امور مواجه می شده به ما درس داده و مشورت می کرد. مانند مسئله جنگ احزاب. در تک تک مواردی از اين دست که آن زمان بوده ايشان با افراد مشورت می کرد. چه در مورد شیوه تدافع و چه در مورد شیوه تهاجم و مسائل دیگر.در اسلام سنتی می گویند پیامبر برای آموزش مومنين تعلیماً چنین می کرد. اسلام نواندیش می گوید: خیر؛ پیامبر در این امور نیاز به مشورت داشت. خداوند با ما شوخی ندارد که می گوید پیامبر بشری مانند شما بوده است و اين طور هم نبوده که خداوند در هر مسئله ای به پیامبرش وحی می کرده.اصلاً اینها که می پندارند پیامبر در هر مطلبی متکی بر وحی است با کدام سند چنین می گویند. پیامبر هرآنچه که به ايشان وحی می شده است را به مردم ابلاغ می کرده، اما ايشان در مقام های مختلفی هم به حال خود گذاشته شده که با تکيه بر عقل خود تصميم بگيرد.در پاسخ به سوال دیگرتان هم پاسخ واضح است.چون در دين ما، وحی ما را مقیّد به اطاعت می کند، ما در سنت به لحاظ دینی شرعاً مقیّد به اطاعت هستیم. اما در جایی که خدا تکلیفی برای ما ننهاده لزومی ندارد تاعلمای ما اموری بسازند تا مسلمانان را مقید کنند.چیز جالبی که در مطالعه مجموعه آنچه که به نام دین تاريخی در دست ماست، این است که این مجموعه به تدریج و قرن به قرن فربه تر و گسترده تر شده و شاخ وبرگ پیدا کرده. در این شاخ و برگها، برداشت های علمای مسلمان نهایت مدخلیت را داشته. اما آنچه که مرا مسلمان می کند تبعیتم از خدا و رسول است.اینکه فرض کنیم غزالی این را گفته و شیخ طوسی آن را گفته يا علمای دینی چه سنی و چه شیعه چه فرموده اند، آن علما برداشت خودشان را از دین گفته اند. این برداشت نه مقدس است نه غیر قابل نقد. من حق دارم با رعایت ضوابط علمی و دینی برای جاری کردن وحی الهی و سنت نبوی، برداشت خودم را از آن داشته باشم. و در این حوزه من جزء آن اصول کلی چیزی ندارم و آن اصول کلی دست مرا باز می گذارد که اجتهاد مجدد بکنم و من هم دنیای خود را به شکل آنچه که می فهمم، دینی کنم. لذا در این امور ما تبعیت مان صرفاً از قرآن می شود، اما فقه و شریعت ما به ویژه در حوزه غیر عبادی یعنی در حوزه امور اجتماعی تفاوتهای بسیاری با برداشت گذشتگان ما خواهد داشت. برای نمونه من اشاره ای به این تفاوتها می کنم. به نظر می رسد در حقوق اساسی بین تفکر جدید و تفکر گذشته تفاوت فراوانی حاصل شده باشد. عالم دیروز ما هر بار که به رابطه مردم و حکومت می نگریسته این طرف را رعيت می دیده آن طرف را اولی الامر.اما چه بسا امروز نحوه نگرش ما چیز دیگری است. در حوزه حقوق کیفری اگر قرار است ما مجازاتها را برای عبرت گیری یا برای جبران ضرر یا برای تنبیه انجام دهیم می باید اینها را آزمون کنیم. ببینیم این شیوه مجازات به این نتایج منجر می شود یا نه؟. اگر شیوه دیگری این نتایج را بهتر می داد آیا ما مجاز نیستیم آن شیوه را به کناری بنهیم و شیوه دیگر را دنبال کنیم؟اینها همه دست را باز می گذارد. اگر فرض کنيد زمانی شلاق کارساز بوده آیا در همه شرایط چنین است؟ یا اصل مجازات است اما شکل مجازات چندان متعین نیست. البته در بحث حدود و تعزیرات مسائلی داریم که اینهم مسئله دیگری است یا در بحث حقوق زنان هاکذا. اینها تفاوت های جدی کرده که به نظر می رسد ما می توانیم در این امور اجتهادهای تازه یا سخنان تازه ای داشته باشیم. به هر صورت پاسخ سوال اول شما این شد که ما در آنچه که وحی شده یا سنت اصلی پیغمبر است با این نکته که بیان کننده احکام ثابت پیامبر است چاره ای جز تبعیت نداریم و به این اطاعتمان هم افتخار می کنیم. اسلام ما این را اقتضا می کند. اما در بخش دیگر که بخش بسیار فراخی است درباره دنیاداری و سامان این دنیا خداوند اصول کلی را به ما داده و دست مسلمانان را باز گذاشته. اسلام سنتی بسیاری از عرفیات اصل نزول را به عنوان متن دین در حوزه دوم تسّری داده، اما اسلام نواندیش این تسّری را برمی دارد و راه های بسیار زیادی برای پیشرفت اسلام در دنیای معاصر گشوده می کند.در مورد سوال دوم که فرمودید آیا نمی توان از گزاره های دینی یا اخلاقی الزامات رفتاری استخراج کرد؟ اتفاقاً می گویم چرا می شود، اما این الزامات رفتاری چگونه الزاماتی است؟گزاره های دینی دو گونه هستند از لحاظ فلسفی برخی گزاره هائی هستند که به اصطلاح حکمت ما، حکمت نظری است و به زبان فلسفی معاصر سخن از «است» هاست که هیچ الزام و بایدی را بیان نمی کند و صرفاً رابطه ای را بین الف و ب برقرار می کند.مانند گزاره:خدا هست، آخرت موجود است. این می شود گزاره دینی نوع اول که اگر آنرا پذیرفتیم وآنرا صحیح یافتیم می باید به آن ایمان بیآوریم. نوع دوم گزاره های دینی آنهائی هستند که به آن می گوییم حکت عملی. يعنی گزاره هائی که در آن باید و نباید خفته. مانند اینگونه باش يا اینگونه نباش، راستگو باش، دروغگو نباش. عادل باش، ظالم نباش. این گزاره های نوع دوم هم دو بخش است یکی گزاره های اخلاقی است یکی گزاره های حقوقی یا به زبان دینی گزاره های دینی و فقهی. حاکم گزاره های اخلاقی وجدان است. يعنی يک پلیس درونی است نه پلیس بیرونی. اگر من دروغ بگویم و به ضرر به غیر منجر نشود کسی نمی تواند مرا مجازات کند. من هستم و وجدان و خدایم. ایمان من است و آخرتی که در محضر ربوبی قرار می گیرم و باید پاسخگوی رفتارم باشم.چنانچه حسادت کنم، حسادت یک فعل زشت اخلاقی است. اما حسادت جرم نیست، حسادت بار فقهی ندارد، بار اخلاقی دارد. حسود نباش، بایدش اخلاقی است.بنابراین ویژگی اصلی گزاره اخلاقی این است که بر آن مجازات دنیوی تعلق نمی گیرد. مادامی که بعد حقوقی و فقهی نیافته باشد از آن حیث که اخلاقی است صرفاً وجدان من در دنیا و ارزیابی اخروی در سرای دیگر وجود دارد، آنرا نمی توان تبدیل به قانون کرد.نوع دوم گزاره های غیر اخلاقی و یا گزاره های حکمت عملی یا گزاره هنجاری یا گزاره های حقوقی است.این گزاره ها هم، بکن و نکن دارد. دزدی نکن، حق همسرت را ادا کن. این گونه ازدواج کن، آنگونه طلاق بده. اینها همه گزاره های حقوقی است.یکی از ویژگی های بارز گزاره های حقوقی و یا فقهی این است که اگر کسی آنها را زیر پا نهاد، پی گرد فقهی یا حقوقی یا قانونی دارد. به طور مثال اگر شرایط مالکیت محقق نشد در صورتیکه مالکیت آثارش مشخص نشد غصب محقق می شود و می توانند از من شکایت کنند. اگر به آن شکایت تن ندادند مجازات دارد. پس الزام گزاره فقهی و حقوقی الزامی است که از آن قانون در می آید و قانون برای ایجاد نظم نیاز به مجازات حاکم،غیر از وجدان آدمیان دارد. وقتی حاکم غیر از وجدان بود این حاکم می شود دولت و آن دولت برای برقراری نظم به مجازات دست می یابد. البته مجازات باید قانونی، عادلانه و دموکراتيک باشد. حال اگر ما جزء یک جامعه دینی بودیم، دین مان هم اسلام بود، قاعدتاً ما در متن دین مان هم گزاره های دینی نظری داریم و هم گزاره های دینی عملی.یکی از انحراف هائی که در جوامع دینی وجود دارد این است که فکر می کنند اگر قوانین را از متن دین اخذ کنند، این باعث سلامت جامعه می شود. اين در حالی است که اگر ما در دوران صدر اسلام تا قبل از دوران مدرنیته بودیم آن فقه چندان با واقعیت جامعه تفاوتی نداشت لذا نظم فقهی برآورنده نیازهای آن دوران هم بود. اما به تدریج با تحول جامعه در دوران مدرن به نظر می رسد فاصله فراوانی در بین شیوه زیست مردم و قواعد و گزاره های حقوقی اسلامی ایجاد شده که متاسفانه کوشش فقها در پر کردن این شکاف چندان موفق نبوده. هر چند امروزه این نظر اکثر علمای ماست اما وقتی به سطح مرجعیت می رسيم بسیاری از محدودیت ها باعث می شود تا ايشان نتوانند به این نیاز پاسخگو باشند. در نتیجه نمی شود اين مسئله را از اسلام ستنی عیناً تبدیل به قانون کرد. اگر چنین کنیم در واقع خواسته ایم نظم عرفی دوران سپری شده را بر زمانه خود مسلط کنیم. منظورم از دوران سپری شده، دوران اسلامی نیست، منظورم دوران عُرف عصر نزول است. من معتقدم اسلام پیام جاودانه دارد. اما مجتهد و عالم باید زحمت بکشد و این پیام جاودانه را از بخش عرفی و شرایط زمانی و مکانی عصر نزول جدا کند. این کوشش هنوز به نتیجه نرسیده.امروز در خود ایران تاسیس چیزی به عنوان مجمع تشخیص مصلحت برای چیست؟یکی از مسائل اصلی اش این است که ناکارآمدی فقه را در نظر بگيرد. ابتکار مرحوم آیت الله خمینی چه بود؟اینکه با صدای رسا و شفاف در بین فقها اعلام کرد که اجتهاد سنتی نمی تواند دنیای مدرن را به سامان ببرد. ايشان یک فقه مصلحتی و یک فقه حکومتی را آورد. با بخش اول سخن ايشان من موافق هستم. این فقه مصطلح به هیچ وجه توان اداره جامعه را ندارد. اما من نسبت به مورد دوم انتقاد دارم. یکی از مشکلات این است که اگر کسی خواست دنیا را به زبان خودش و از دید خودش دینی کند و فکر می کرد هر چه به غلظت دین بیافزاید بهتر است و وقتی دید فقه کفایت نمی کند، اخلاق را هم چاشنی فقه کرد. خواست اخلاق را هم قانونی کند. قانونی کردن اخلاق یا به اصطلاح دیگر قانونی کردن مستحبات و مکروهات نه فقط واجبات و محرمات تبعات فساد فراوان دارد. حکام و زمامدارانی که می خواهند واجب و حرام، مستحب و مکروه و حتی اخلاق حسنه و رذیله را به متن قانون بکشند زندگی شخصی و خصوصی مردم را چنان تنگ می کنند و اختیار دینی را چنان محدود می کنند که دیگر کارکرد وجدان اخلاقی از دست می رود و کسی که می باید شخصاً و آزادانه و با اختیار دین بورزد از ترس پلیس و پاسدار و بسیجی به ظاهر خود را متمایل به دين نشان می دهد.این شیوه نهادینه کردن ریاکاری و تظاهر دینی به جای ایمان است و من بارها تاکید کردم ريا خوره ایمان است.حکومتهای دینی از آبشخور چنين فقهی بجای آنکه مروج دين شوند مروج ريا می شوند.اینها دشمنان ایمانند و آنچه را که ترویج می کنند ظاهرسازی دینی است. کافی است به خیابانهای خودمان برویم و ببنیم آن اداری و آن نظامی در محل کار نماز می خواند و در خارج از محل کار چندان مقید به نماز نیست. ما نیآمده ایم مردم را به ظاهر دیندار کنیم.متاسفانه اکنون وضع به اين صورت شده که همسر همان پرسنل ادرای و نظامی مان وقتی می خواهد در یک محفل رسمی شرکت کند باحجاب کامل است اما وقتی می خواهد خارج از آن محفل باشد و می داند کسی از همکاران او را نمی بینند به گونه ای دیگری است!ما می گوئيم اجازه دهید مردم همان که هستند باشند. از گزاره های فقهی، از گزاره های عملی و حقوقی و دینی به یک شرط می توان الزامات رفتار قانونی استخراج کرد و آن اينکه آن رفتار قانونی تناسبی با شرایط زمانی ـ مکانی داشته باشد. من معتقدم از گزاره های دینی ـ اخلاقی به هیچ وجه نباید استفاده قانونی کرد. بگذاریم اخلاق در فضای اخلاقی اش بماند و مردم آزادانه فعل اخلاقی را انتخاب کنند. اخلاق رابطه شخصی بین انسان و خداوند است و اعتبارش تا همان زمانی است که اینگونه بماند. اگر تبدیل به قانون شد به ضد خود تبدیل می شود.
داریوش سجادی:عنایت دارید که برخی از تکالیف موجود در اسلام در مدرنیته غربی مبدل به حق شده اند، مانند حجاب یا حق آزادانه انتخاب پوشش زنان.با توجه به اهمیت وجود و نقش زنان در دو مکتب مدرنیته و اسلام، نگاه نوانديشان دينی به اين مقوله ناظر بر کدام حوزه تفکری است؟
محسن کدیور:یکی از ویژگی های دنیای مدرن، بازنگری به حقوق زنان است و اتفاقاً در این مسئله من شخصاً نگاه متجددانه خود را وامدار دنيای مدرن می دانم چرا که در دنیای قديم مسئله زن به محاق رفته بود.اگر چه در عصر نزول اسلام، پيامبرقدم های بسیار بلندی را برای زنانی که فاقد هيچ حقوقی نبودند، برداشت و ايشان و حقوق شان را به رسمیت شناخت.ما در قرآن به صراحت داريم که فرقی بین زن و مرد در آخرت نیست و هر دو اگر ایمان و عمل صالح داشته باشند به رستگاری می رسند، ملاک فضیلت است. فضیلت هم جنسیت بردار نیست. اما به تدریج در اسلام تاريخی محور اصلی اسلام، مغلوب عرفیت زمانه شد و کم کم زن به همان موجود فرودست قبلی با درصدی تفاوت بازگشت.اما دنیای مدرن رویکرد متفاوتی را نسبت به زنان نشان داد و کوشش کرد تا حقوق از دست رفته ايشان را احیاء کند. من فکر می کنم چنانچه ما می خواهیم مسلمان بمانیم و متجدد هم باشیم، البته متجدد گزینشگر و نه مقلدانه، یکی از نکاتی را که باید به آن توجه کنیم؛ حقوق زنان است.در مورد مسئله انتخاب پوشش وقتی گفته می شود اسلام مدافع زنان است و حتی اسلام نواندیش از تساوی زن و مرد دفاع می کند یکی از دشوارترین سوالها مسئله حجاب است. در این زمینه اگر بخواهیم وارد شويم حق مطلب این است که بین اسلام و تعالیم مدرنیته در زمینه مسئله پوشش زنان تفاوت بسیار جدی وجود دارد. لزومی هم ندارد در اینجا من برای اینکه متجدد بمانم بخواهم اسلام را زیر پا بگذارم. من معتقدم پوششی که در اسلام برای مومنان نه فقط برای زنان بلکه برای زنان و مردان قرار داده شده، یکی از ممیزه های عملی اسلام است و این اختصاصی به دوره خاصی هم نداشته. منتهی این پوشش در زنان جدی تر است آن هم به دلیل فیزیولوژیک بانوان و زیبایی خدا داد و جذابیت فیزیکی شان هست در حالی که در مورد مردان چنین نیست. البته در مردان هم ما مسئله پوشش را داریم. من از واژه حجاب استفاده نمی کنم، واژه حجاب به لحاظ دینی واژه درستی نیست، اگر چه در جامعه ما جا افتاده و کتاب مرحوم مطهری هم به نام مسئله حجاب نامگذاری شده اما خود ایشان هم توضیح داده اند که مسئله ای که ما در اسلام نسبت به آن وظیفه داریم مسئله پوشش است نه حجاب.حجاب یک تکلیف دینی خاص است. معنای حجاب پرده است معنایش پوشش نیست و تکلیف خاص همسران پیغمبر بوده، می دانید پیامبر خودش وظایف و حقوق ویژه ای داشت.همسران پیامبر هم به خاطر شأنی که با پیامبر داشتند؛ محدودیت های ویژه ای داشتند که یکی از اين محدودیتها آن بود که وقتی می خواستند با آنها سخنی بگویند بايد از پشت پرده با ايشان حرف می زدند.معلوم نيست این تکلیف قابل تسری به دیگر بانوان مومن هم باشد. یعنی ما مقیّد نیستیم که چنانچه کسی خواست با زنان ما صحبت کند، اینها بروند پشت پرده با آنها صحبت کنند.حالا شرایط در آن زمان چه بوده من وارد این مقوله نمی شوم. آن چیزی که در قرآن است و به عنوان تکلیف همه زنان و مردان مومن ذکر شده، مسئله ساتر بوده که به معنای پوشش است. اصل مسئله پوشش هم فکر می کنم ضرورتش بر همه جامعه یکسان است. آن تفاوتی که بین فرهنگ اسلام و دیگر فرهنگ ها است درحد پوشش است نه در اصل پوشش و اين هیچ ربطی به اسلام ندارد. يعنی همانطور که هیچ کسی نمی تواند قبول کند شما در محل کارتان همان لباسی را بپوشید که در مهمانی می پوشید. لباس مهمانی یک حدعرفی دارد همانطور که لباس محل کار هم حد عرفی دیگری دارد. البته حداقل ها در جوامع غربی کمتراز حداقل ها در جوامع اسلامی است. مثلاً در کشورهای غربی مکان هائی است که فرد می تواند قانوناً لخت مادرزاد در آنجا باشد ولی همین قانون ممکن است در بسیاری از ایالت های آمریکا جاری نشده و لخت مادرزاد بودن جرم محسوب شود و اين ربطی هم به دین ندارد بلکه میگویند باعث اخلال در نظم اجتماعی میشود و جلویش را می گیرند.این حد در فرهنگ اسلامی بالاتر است.نکته دوم هم در همگانی بودن اصل پوشش در همه جوامع است و تفاوت آن تنها در حد پوشش است. در مورد محدودیت پوشش در اسلام نکته دیگری را باید عرض کنم و آن فرق امت اسلامی با جامعه اسلامی است.يک مسلمان در کنار تکالیف محوله اش برخوردار از حقوقی هم هست. یکی از اين تکاليف وظیفه ای است که مسلمانان برای سالم سازی جسمی جامعه و خودشان دارند. می دانیم که یکی از ممیزات جامعه دینی ممنوعیت روابط جنسی خارج از ازدواج است. به نظر من این مقدمه باید پیش فرض جدی برای فهم مسئله پوشش مطرح شود:مسلمان مجاز نیست با هر کسی که رضایت داشت رابطه جنسی برقرار کند و برای اين کار رضايتی سه جانبه لازم است يعنی رضایت طرف اول، رضایت طرف دوم و رضایت خداوند. این اقتضای مسلمانی است. همچنين مسلمان حق ندارد با همجنس خود رابطه جنسی برقرار کند ولو آنکه هر دو طرف هم راضی باشند. اين جزء گناهان کبیره است و ربطی هم به یک زمان خاص ندارد و اصلی اجماعی و قطعی است. از آن سو هر مردی با هر زنی هم نمی تواند رابطه برقرار کند. مسئله همسر داشتن یا نداشتن طرفین ملاک است و همچنانکه نبايد از محارم باشد علاوه بر آن با قیودی شرعی باید صیغه عقد ميان طرفين جاری شود. یعنی طرفين چه عقد دائمی باشد يا موقت باید شرعاً بپذیرند که زن وشوهر هستند.در اسلام گفته می شود که شما ازدواج کنید و رابطه جنسی خارج از ازدواج نبايد داشته باشيد، برای اینکه سلامت جامعه حفظ شود و مرد و زن در حریم خانواده احساس امنیت کنند.اسلام پوشش خاصی برای مرد و زن نهاده. پوشش بر دو قسمت است یکی پوشش نگاه و صدا و دیگری پوشش اندام بدن است. پوشش نگاه و صدا در اسلام یعنی ممنوع بودن نگاه های هیز و رها. خداوند در سوره نساء هم به مردان و هم به زنان می گويد که نگاه تان حریم داشته باشد، فیلتر داشته باشد.شما مجاز نيستيد به هرچیزی نگاه کنيد، چرا که اين امر مقدمه افعال بعدی است. از آنطرف هم تاکيد بر خودنگهداری و حفظ ناموس می کند.مسئله دوم پوشش بدن است.در اسلام سه گونه پوشش داریم. یکی پوشش حداقلی است که لازمه مکان هائی چون استخر، حمام است که پوشش حداقلی است. پوشش نوع دوم پوشش در نماز است.انسان وقتی می خواهد نماز بخواند، بايد حداقل لباس را به تن داشته باشد.فتوای برخی از علماء دائر بر این است که خانم ها وقتی می خواهند نماز بخوانند چنانچه نامحرمی در محل نباشد می توانند بدون روسری اقامه نماز کنند.البته فتوای اکثر علما این است که بانوان حتماً بايد روسری بر سر داشته باشند. ولی در کل مهم این است که در لباس مناسب عبادت انجام پذيرد.مسئله سوم پوشش نسبت به نامحرم و يا پوشش خارج از خانه است.وقتی زن و مرد می خواهند وارد خیابان یا اداره شوند، در اینجا اسلام یک حریمی قرارداده که با خاستگاهی اخلاقی تناسب با تکاليف دينی دارد. یعنی وجدان دینی مومن اقتضای رعايت آنرا می کند و آن این است که می گوید زن زینت خود را جز برای محارم اش آشکار نکند. حال سوال آنست که زینت چیست؟در سوره احزاب اين طور ذکر شده که زنان سر و روی خود را بپوشانند. این زیبائی زن است و زن نباید این زیبائی را در اختیار هر کسی قرار دهد. این زیبائی متعلق به کسانی است که زن آنها را مناسب می بیند مانند همسر اش و برای مردان کوچه و خیابان آنها را می پوشاند. این جزء تکالیف زن و مرد مسلمان است. نکته بسیار ظریفی که اینجا مطرح می شود آنست که آیا می توان این الزام اخلاقی دینی را تبدیل به الزام فقهی و یا حقوقی کرد و حتی برای کسانی که اعتقادی به این امر ندارند آن را به عنوان یک قانون قابل مجازات درآورد؟من در این زمینه تردید دارم و معتقدم پوشش را بايد به شکل آزادانه و اختیاری و تنها با پشتوانه ايمان برای زنان مسلمان قرار دهیم ... اگر ما می خواهیم جامعه دینی داشته باشیم نمی توانیم و مفید هم نیست که حداکثر ضوابط دینی را تبدیل به قانون کنیم.چه اشکالی دارد که ما قانونی داشته باشیم که حضور زن در مجامع عمومی را صرفاً مقيد به پوشيده بودن کند. حالا پوشش از گردن به پایین تا زانو و لباس تنگ به تن نکند اما اینکه حتماً باید روسری به سر داشته باشد در تمام دنیا یک اقتضاهائی در محيط کار و حوزه های اجتماعی وجود دارد و فکر نمی کنم در جوامع اسلامی هم اين مسئله چندان تفاوتی با کشورهای غربی داشته باشد.همانطور که در حال حاضر در کشورهای عربی هم این عرف پذیرفته شده.اگر فکر کنیم ايران مثل قبل از انقلاب می شود، مگر همه زنها در آن زمان بی حجاب بودند؟ آنها که به قوانین دین و احکام دین متمايل بودند، رعایت احکام را می کردند و عده ای هم رعایت نمی کردند. این را زنان مسلمان باید با آزادی اختیار کنند. در سوره احزاب نکته ای وجود دارد که می شود از آن استفاده کرد. من این را به عنوان یک پیشنهاد مطرح می کنم. وقتی خداوند به پیغمبرش می فرمایند:ای پیامبر به زنان و دخترانت و همه بانوان مومن بگو که سرپوش های خود را به خود نزدیک کنند تا آزار نبینند (آیه 59 سوره احزاب) به زبان دیگر روسری بپوشند. تحليل اين توصيه مهم است. در واقع می گوید این نوع پوشش برای شناساندن زن مسلمان است. در آن زمان بین زنان پاک و ناپاک تفاوتی از حيث ظاهر نبوده بعضی ها با این افراد وارد گفتگو شده و روابط پنهانی برقرار می کردند. آيه شريفه می گوید شما خود را ملبس به نشانی کنيد که مورد ایذاء قرار نگیرید. البته تفسیر سنتی اش این است که بین زنان آزاده و برده تفاوت بوده و مردان وقتی می دیدند زنان برده هستند خود را مجاز می دیدند تا آزارشان دهند. لذا آيه شريفه توصيه می کند که شما روسری سرتان کنید تا بدانند شما زنان آزاده هستید.البته من این را به قرآن نسبت نمی دهم. چرا که زن برده هم با فرهنگ آن روز برخوردار از حقوق انسانی بوده و کسی حق نداشته متعرض اش شود ... منتهی در اینجا می خواهد بگوید مانند زنان خیابانی که الان به عنوان یک معضل در جامعه ما مطرح شده، بگونه ای خود را نیآرائید که با زنان ويژه اشتباه گرفته شوید. از اين آيه و با چنين روايتی می توان استشمام بوی حق کرد. به بیان دیگر پوشش یک امتیاز است. این امتیاز را زن باید آزادانه اختیار کند.من بیآد دارم در جامعه ما از سال 1356 تا حدود سال 1360 دقیقاً این جو ایجاد شده بود. کسی زنان را به نوع پوشش شان الزام نمی کرد، زنان خود انتخاب می کردند و احساس می کردند ورود در صف انقلاب لباس خاصی دارد و آن لباس دینی است. لذا آن لباس را با افتخار به تن کرد و به گذشته خود نيز پشت کرد. ما بايد چنين جوّی ایجاد کنیم. به عبارت دقیق تر احکام دینی از جمله احکام پوشش بانوان نیاز به اتوريته دارد، نه قدرت. اگر کسانی آمده اند تا با الزام قانونی، مجازات و بگیر و ببند و شلاق در جامعه این را برپا کنند، نتیجه آن را هم بیآیند مشاهده کنند. آيا موفق شدند؟آن جّو اوايل انقلاب مجازات نداشت، بلکه جاذبه و کشش و اقناع داشت. زن باور می کرد اینگونه پوشش بهتر است. الان ما در جامعه مواجه با چادری های بی حجاب شده ايم. پديده «نیم حجاب» فقط مختص کشور ایران است. درترکیه یا بی حجاب دارد یا باحجاب و آنکه باحجاب است درست باحجاب است. در مصر،اردن و جاهای مانند اینها هم وضع همين گونه است.رشد پوشش زنان در ترکیه سیر صعودی کاملاً محسوس دارد. اما سیر پوشش در ایران از سال 1360 تا به حال سیر نزولی کاملاً محسوسی را طی کرده.امروز ظاهر زن مسلمان در هر کجای دنيا بارزترین نمود اسلام است. متاسفانه در داخل ایران سخن بنده هضم نمی شود. الان ما مواجه با اسلام زورکی و شعار یا روسری یا توسری شده ايم که این برازنده حکومت مبتنی بر زور است که نهايتاً به ترويج ریاکاری دینی می انجامد. اما آنجائی که زن با علاقه خودش آمده و این نوع شیوه زیست را در خارج خانه انتخاب کرده، بسیار شیوه موفقی بوده.من در کشورهائی مختلفی که سفر کردم، این ممیزه ها را کاملاً احساس و مشاهده کردم. تنها کشوری که متاسفانه بخاطر سوء تدبیر حاکمان پديده حجاب يا پوشش زنان سیر نزولی در آن دیده می شود، ایران است. در مقابل چه در کشورهای عربی و چه کشورهای اروپائی و چه در کشورهای آفریقایی و آمریکائی این سیر رو به صعود داشته و بانوان به عنوان یک ضرورت اسلامی، خودآگاهانه آن را انتخاب کرده اند.بنابراین راه حل نواندیشانه دینی قائل به تفاوت بین گناه و جرم است. تفاوت بین وجدان دینی و الزام قانونی.نوانديشی دينی معتقد است پوشش زنان از سنخ مسائل اخلاقی است که باید وجدان دینی آنرا الزام کند، نه حاکم بیرونی. اما بدون هیچ تعارفی نمی توان جامعه را بدون حد قانونی در این زمینه رها کرد و آن حد قانونی هم نزدیک ترین حد متعارف دنیای معاصر به حق پوشش اسلامی است.به نظر می رسد این قانون باید کمتر از آن حد الزام متناسب با فرهنگ جوامع مختلف و در زمانها و مکان های متفاوت باشد.ما نباید از اين بترسیم که اگر چنین قانونی گذاشتیم از فردا همه زنان متفاوت می شوند. البته بخاطر این اجبارهای تزویری، ممکن است یکی دو سال عکس العمل داشته باشیم اما من يقين دارم خود جامعه به این سمت می رود که اکثریت بانوان مسلمان همچون ديگر جوامع این شیوه را انتخاب می کنند.اساساً زن یا دختری که آزادانه پوشش اسلامی را پذیرفته، بسیار قابل احترام تر است تا بانوئی که بخاطر ترس از قانون چنین می کند. من برای مورد دومی ارزش دینی قائل نیستم، صوابی هم ندارد. آنچه که ما باید بدنبال آن باشیم، دیندار کردن جامعه با اختیار و آزادی است.
داریوش سجادی:مایلم اینجا یک قدم از شما فراتر بروم. جنابعالی فرمودید که حجاب اساساً در تفکر اسلامی موضوعیت ندارد و آنچه که هست مسئله پوشش است. تصور می کنم حجاب در تحلیل نهایی به معنای عدم جلوه گری زنان نزد چشم های نامحرم است. حجابی که شما تعریف کردید عمدتاً محدود به مسئله ظاهر بانوان می شود. اما حتی با استاندارد حجاب پذیرفته شده در جمهوری اسلامی هم می توان خانمی را در نظر گرفت که ولو با رعايت همان حجاب اما با صدای خود جلوه گری کنند، کما اینکه با کمترین حداقل های حجاب هم می توان این توقع را داشت که بانوانی تن به جلوه گری ندهند. منظورم این است که می توان تعریف حجاب را خیلی مضيق يا موسع کرد. به همین دلیل هم می بينيم با تعريف مضيق حکومتی از حجاب طی سال های بعد از انقلاب نتيجه آن پاک آئينی آمرانه آن شده که زنان و جوانان به واسطه ذات طبيعی جلوگرانه شان و محروم ماندشان از مکان های مناسب و مشروع برای ارضای اين ذات ژنتيکی، پیاده روهای خیابان های تهران را مبدل به مزون های مد برای ارضای کمبودهای خود کرده اند.
محسن کدیور:ببينيد؛ حد پوشش در اسلام، سالم سازی جامعه است و من به آن کاملاً معتقدم. يعنی معتقدم ضوابط اسلامی در زمینه پوشش بانوان بسیار مترقی و قابل دفاع است مشروط بر آنکه آن را با عرفیات عصر نزول مخلوط نکنيم.البته آن عرفیات برای دوران خودش کاملاً قابل احترام بوده، ولی امروز این عرفیات می تواند تغییر کند. همچنين در پاسخ به شما بايد بگويم که ما در اسلام در کنار پوشش اندامی، پوشش صوتی و پوشش بصری هم داریم. پوشش صوتی يعنی زن حق ندارد با صدای عشوه گرانه سخن بگوید. اين حق زنان و مردان است که با صدای خاصی با هم سخن می گویند، اما در محیط کار و یا محیط عمومی نحوه صحبت کردن یک زن و مرد باوقار و متین متفاوت است با نحوه صحبت کردن یک زن و مرد شهوتران. همچنانکه همين حکم بر نگاه ايشان هم جاری است. اینها به جای خود محفوظ. اما اینها باعث نمی شود که ما حداقل پوشش را فراموش کنیم.عرض کردم دو نوع حداقل پوشش اندامی داریم.یکی حداقل الزامی دینی است که بواسطه آنکه به اختیار است به هیچ وجه حق قانونگذاری در این حوزه را نداریم. یکی هم حق و حد قانونی است که آن حد قانونی هم حتماً کمتر از حد شرعی است و می تواند توسط مجالس مقننه صورت بگیرد.يعنی همان چيزی که امروز دارد به جامعه ما تحمیل می شود. اما من متاسفم که امروز بايد اين لطيفه تلخ را اينجا بگويم که بقول معروف ما انقلاب کرديم تا ارتش را اسلامی کنيم، اما اسلام را ارتشی کرديم.تلخ است ولی واقعیت دارد. سروران و حکام محترم آمده بودند همه را باحجاب کنند اما الان این حجاب نیم بند در اکثر خانوده های مذهبی هم سرایت کرده و آنها هم از پوشش کاملی برخوردار نیستند. من قائل به اين هستم که چه پوشش کاملی که با اختیار وآزادی انتخاب شده و چه آن پوشش قانونی، بايد در خدمت سالم سازی جامعه باشد. مهم آن است که حد آن الزام يا قانون را بايد در نظر گرفت و آن حد بايد کاملاً واقع بینانه انتخاب شود و اگر چنین آزادی باشد این بالاترین تبلیغ برای گرایش مردم به سمت دین است.---------------------------------
علاقه مندان به اظهار نظر پيرامون اين مطلب می توانند نقطه نظرات خود را به آدرس ايميل اين برنامه dariush@homa.tv و يا dariushsajjadi@yahoo.com ارسال نمايند. روابط عمومی بنياد پژوهش های ايرانی ـ تلويزيون هما
Published from gooya news {http://news.gooya.com} Copyright © 2004 news.gooya.com All rights reserved for the original sourceer
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر